जब एक उद्यमीले गधाको छालाबाट हाते ब्याग डिजाइन गरेर निर्माण गर्छ। अनि बजारीकरण गर्छ। जुन अहिले निकै लोकप्रिय पनि छ। रोजगारी र व्यापारका दृष्टिले पनि राम्रो छ। तर, सोही छाला वातावरणीय कानून कमजोर भएका देशहरूबाट आयात गरिन्छ भने, त्यसको सामाजिक, आर्थिक र पर्यावरणमा असर कस्तो हुन्छ?
स्रोतसाधनको अनावश्यक निकासी बढ्दो छ। गधाहरूको छाला होस् वा रूखबिरुवा, खनिज होस्, वातावरण र समुदायमा प्रतिकूल प्रभाव पार्न सक्छ।
गधा ग्रामीण भूभागका सवारीसाधन नै हुन्, यिनीहरूले भारी बोक्छन्। र, कार्बन उत्सर्जन न्यूनीकरण गर्न मद्दत पर्यायका छन्।
सन् २०१२ मा सदस्य राष्ट्रहरूले स्थापना गरेको अन्तरसरकारी संस्था जैविक विविधता र पारिस्थितिक प्रणाली सेवा (आईपीबीईएस) ले उक्त विषयलाई नीतिगत रुपमा उल्लेख गरेको छ। उक्त संस्था संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण एक मान्यता प्राप्त पर्यवेक्षक र सचिवालयको सञ्चालक पनि हो।
मानव गतिविधिमार्फत पृथ्वीको सतहको गिरावट कम्तिमा ३.२ बिलियन मान्छेलाई प्रभावित गर्दछ। यस ग्रहको छैटौँ प्रजाति लोप हुने दिशामा रहेको रिपोर्टमा उल्लेख छ। विश्वको वार्षिक कुल उत्पादनको १० प्रतिशतभन्दा बढी जैविक विविधता र वातावरण सेवाको हानी, भूमि गिरावट र पुनर्स्थापनामा क्षति गरेको आँकलन पनि रिपोर्टले गरेको छ।
जमिन नष्ट हुन नदिन र भूमि पुनस्थापित गर्दै जैविक विविधता र पारिस्थितिकीय प्रणाली सेवालाई पृथ्वीमा सबै जीवनको लागि अत्यावश्यक र मानव कल्याण सुनिश्चितताको विषय प्राथमिकतामा पर्छ।
संयुक्त राष्ट्र सङ्घ, संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण र संयुक्त राष्ट्रको खाद्य र कृषि सङ्गठनको नेतृत्वले हालै घोषणा गरेको पारिस्थितिकीय प्रणाली पुनर्स्थापन २०२१–२०३० ले खेत, जंगल, नदी, पोखरी र विश्वव्यापी समुद्रलाई थप पुनर्स्थापित गर्नेछ। संयुक्त राष्ट्र पर्यावरणको ताजा पानी, भूमि र जलवायु शाखाको प्रमुख र वनको अवस्था पुनर्स्थापनामा विश्व नै भागिदारी हुने अध्यक्ष टिम क्रिस्टोफरसन भन्छन्।
भूमिको क्षयिकरण
असुरक्षित कृषि प्रणाली, गलत अभ्यास, जलवायु परिवर्तन, खुला चरिचरन, शहरीकरण, अव्यवस्थित पूर्वाधार विकास र उत्खनन जन्य उद्योगले भूमि क्षयिकरण निम्त्याउनुका साथै जैविक विविधतामा ह्रास आइरहेको छ।
एउटा अध्ययन प्रतिवेदनले भन्छ–भूमि क्षयिकरण रोक्न लगानी आवश्यक पर्छ। तर, भूमिको पुनस्र्थापनाले लागतभन्दा बढी लाभहरू प्राप्त हुन्छ र साथै राम्रो आर्थिक भावना बनाउँछ।’
भूमि क्षयीकरणबाट बच्न, कम गर्न र सकारात्मक दिशातर्फ लग्न सकेमा यसले खाद्य र पानीको सुरक्षा बढाउछ, भने जलवायु परिवर्तनको असरलाई अनुकूलन बनाउन एवं समग्र पर्यावरणमा योगदान पु-याउन सक्छ। यसले थप विवाद र बसाइँसराइबाट समेत बचाउन मद्दत गर्छ।
जनसंख्या वृद्धि, अभूतपूर्व खपत, बढ्दो भूमण्डलीकृत अर्थव्यवस्था र जलवायु परिवर्तनले ल्याउने भूमि क्षयीकरणबाट बच्न तत्काल र ठोस कदम चाल्नुपर्ने प्रतिवेदनले जनाउछ।
प्रतिवेदनको अर्को मुख्य सन्देश पृथ्वीका मानिसहरूको जीवनलाई उन्नत गराउन अझ कठिन र महँगो हुनेछ भनेर चेतावनी दिएको छ। र, जबसम्म सिद्धकार्य कार्यान्वयन गर्न सकिँदैन । त्यसैले हामीले अपरिवर्तनीय भूमि क्षयिकरण रोक्न र पुनस्र्थापना उपाय बढाउने प्रयासमा एक जरूरी चरण परिवर्तनको आवश्यकता छ।
उत्कृष्ट अभ्यास
वन र परिदृश्य बहाली पुनस्थापना गर्न माटो, कृषि क्षेत्र, जंगल, र जलाधारको क्षयिकरण रोक्ने प्रक्रिया हो । जसबाट उनीहरूको पारिस्थितिकीय कार्यक्षमता पुनः प्राप्त गराउनु हो।
जनावर, खेती, जंगल, बगैंचा, बढ्दो जनसंख्या र जलचर प्रजातिको विविधतालाई एकीकृत गरेर आवश्यक कदम चाल्न सकिन्छ । वा खाली मैदान, प्रदूषित वा अत्यधिक प्रयोग भएको पारिस्थितिकीय प्रणालीको प्राकृतिक पुनः उत्थान हुन दिनुपर्छ।
एक नयाँ अध्ययनले, पारिस्थितिकीय र पुनस्र्थापनाको अर्थशास्त्र के, कहाँ र पारिस्थितिकीय कसरी पुनस्र्थापना, भूमि बहाली प्रयासमा र तीमध्ये सबैभन्दा राम्रो अभ्यासको विशेषता इतिहासको सर्वेक्षणमा देखिन्छ।
पुनस्र्थापना कहिले गर्ने भनेर, अध्ययनले पुनः उत्थानको प्राकृतिक पारिस्थितिकीयको अधिकतम बिन्दुको कट्न नदिन लागत प्रभावकारी छ कि छैन भनेर मूल्यांकन नगरी प्रारम्भिक पुनस्र्थापनाबाट आउने मूल्यमा जोड दिन्छ।
पुनस्र्थापनाका सवालमा सरोकारवालासँग मिलेर बहाली योजना विकास गर्नुपर्ने र संरचनात्मक, रचनात्मक र कार्यात्मकको अन्तरबिन्दुलाई पछ्याउनुपर्ने हुन्छ। जसको लक्ष्य एक थप प्रतिरोधात्मक र लचिलो वातावरण बनाउनु हो।
रिर्पोटका अनुसार विकासशील संसारमा ग्रामीण गरिबीको अवरोध सम्बोधन गर्न सक्ने हुनुपर्छ भने विकासमा जोड दिइन्छ। तर, पहिचान र त्यसपछिको पुनर्स्थापनामा पारिस्थितिकीय प्रणालीलाई ख्याल गर्न जरूरी हुन्छ। सफलताको लागि सबैभन्दा राम्रो सन्तुलन यही हो।
पारिस्थितिकीय प्रणाली कसरी पुनस्र्थापना गर्ने भन्ने बारेमा अर्थशास्त्रको लागि, रिपोर्टले बजार आधारित रणनीतिको फाइदा र हानीको समीक्षा गर्दछ । जस्तै पर्यावरण बीमा बन्धन र पारिस्थितिकीय प्रणाली सेवा ढाँचाका लागि भुक्तानी, कोषका लागि प्रोत्साहन र पुनस्र्थापना सुनिश्चित रूपमा बजार आधारित रणनीति तयार पार्नु।
जैविक विविधता र पारिस्थितिकीय प्रणाली सेवा रिपोर्टमा अन्तरसरकारी विज्ञान नीतिमा अध्ययन, पर्यावरण पुनस्र्थापना, प्राकृतिक राजधानीद्वारा प्रदान सेवाहरू कायम राख्ने उल्लेख छ। र, यसरी मानव जीवनशैलीमा सुधार र संरक्षणमा प्रयासमा पूरक गर्न सक्ने निष्कर्ष अध्ययनले निकालेको छ।
पुनस्र्थापनाका पहल
पुनस्र्थापनाका लागि पहल चालेका देशमा परिदृश्य पुनर्स्थापित गर्न मद्दत गर्ने एउटा कार्यक्रम हो। ५४ मिलियन अमेरिकी डलर अनुदान रहेको यो कार्यक्रमले भूमि पुनर्स्थापित गर्न सबैभन्दा ठूलो विश्व वातावरण सुविधालाई समेटछ।
पुनस्र्थापना पहल बहाली गर्न र विद्यमान बाधा हटाउने काममा १० देश र तीन विश्व पर्यावरण सुविधा एजेन्सीहरू अन्तर्गत अन्तर्राष्ट्रिय संघ प्रकृति संरक्षण ९नेतृत्व एजेन्सी०, संयुक्त राष्ट्रका खाद्य र कृषि संगठन, र संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण संस्थामार्फत् बाधाहरू हटाउने काम भइरहेको छ।
सन् २०११ मा शुरु भएको वन चुनौती एउटा यस्तो विश्वव्यापी प्रयास हो, जसले सन २०२० सम्ममा १ सय ५० लाख हेक्टर क्षयिकरण र विनाश भएको भूमिलाई पुनस्र्थापना गर्ने प्रयास हो।
सबै संयुक्त राष्ट्रका कार्यक्रम र एजेन्सीहरूले सन् २०३० को दिगो विकास लक्ष्य प्राप्तिमा हस्ताक्षर गरेका छन्। लक्ष्य १५ का अनुसार सुरक्षा, पारिस्थितिकीय प्रणालीको उपयोग, स्थिर रूपमा वनजंगलको व्यवस्थापन र भूमिगत गिरावटलाई रोक्न र जैविक विविधताको कमीलाई रोक्न, संरक्षित र स्थापित गर्न तयार पारिएको छ।
